فراموشي آب انبار‌ها

[seyed]

فراموشي آب انبار‌ها

جام جم آنلاين: آب‌انبار‌ها يكي از شاهكارهاي معماري سنتي و بومي ايران به شمار مي‌آيد كه به‌عنوان يكي از بناهاي عام‌المنفعه از منزلت و جايگاه فراواني در فرهنگ و تمدن ايران زمين برخوردار بوده‌ است و تقريبا در سراسر ايران (حتي در برخي شهرهاي شمالي مانند ساري و گرگان) هم پراكنده‌ است.

 

طرح‌ريزي اين نوع از ابنيه سنتي و تاريخي،از شاهكارهاي فن معماري آبي جهان به شمار مي‌رود كه همه ابتكارهايي‌ است كه در پاسخ به طبيعت سخت و بهره جستن هر چه بهتر از منابع آبي و تلاش در هدر ندادن اين مائده آسماني ابداع شد.

قديمي‌ترين آب انبار ايران يا به عبارتي مخزن آب در ايران، تقريبا با پيدايش اولين تمدن‌هاي ايران همزمان است؛ مخزن آب انبار شهر ايلامي دوراونتاش در چغازنبيل (در 40 كيلومتري جنوب شرقي شهر تاريخي شوش در استان خوزستان) كه قدمت آن به نيمه اول هزاره دوم قبل از ميلاد مسيح باز مي‌گردد.

از دوران حكومت هخامنشيان نيز بقاياي آب انبار و آب راه‌هاي متعدد در محدوده تخت‌جمشيد وجود دارد. گذشته از آن از دوران ساساني در ناحيه جنوب و جزاير خليج فارس نيز مخزن‌هايي به جا مانده كه از اعتباري خاص برخوردار است.

آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمي‌ كه در زندگي روزمره مردم داشته‌ است، از موقعيت خاصي نيز در فرهنگ و اعتقادات مردم اين سرزمين برخوردار بوده تا جايي كه جنبه تقدسي هم يافته‌ است.

آب در فرهنگ ايرانيان باستان همواره مورد احترام بوده و يكي از عناصر چهارگانه مقدس دين زرتشت (آب، باد، خاك و آتش) محسوب مي‌شده است كه بايد همواره پاكيزه بماند و از پليدي‌ها دور نگه داشته شود.

به اين ترتيب حرمت گذاردن به آب و خودداري از هدر دادن و آلوده ساختن آن از دوران بسيار كهن در فرهنگ مردم سرزمين ما ريشه‌اي بس ژرف داشته است و ايزد آناهيتا، فرشته موكل آب، از معتبرترين ايزدان ايران قديم به شمار مي‌رفته كه براي بزرگداشت او نيايشگاه‌هاي فراوان احداث شده است.

پيوند ميان آب و آيين‌هاي مذهبي، در دوران بعد از اسلام نيز در ايران ادامه يافت؛ به‌گونه‌اي كه نيايشگاه‌هاي آناهيتا، جاي خود را به مصلي​هاي شكوهمند خارج از شهر داد و ايرانيان براي طلب رحمت از خداوند بزرگ و ريزش باران در برابر آنها گردهم مي‌آمدند و دست نياز به سوي آسمان و خداي خويش بلند مي‌ساختند.

آب انبارها؛ فناوري كهن آبرساني كوير

نقش آب انبارها در بافت شهر‌هاي حاشيه كوير و مناطق كم‌آب ايران در دوران بعد از اسلام چنان چشمگير است كه در بسياري از آبادي‌ها و شهر‌ها و محله‌هاي مختلف شهرهاي بزرگ،آب انبارها، قلب‌ آبادي، شهر و محله‌ها را تشكيل مي‌دهد و در بسياري از محله‌ها بزرگ‌ترين و چشمگيرترين واحد معماري به شمار مي‌رود تا جايي كه ديگر بناهاي همگاني محل را زير نفوذ خود قرار داده‌است.

اصولا در شهرهاي گرم و خشك ايران هر محله‌اي اغلب براي خود آب انباري داشته كه توسط اهالي محل احداث مي‌شده و گاه يكي از افراد متمكن و خيرخواه محله باني آن بوده است.

به‌طور كلي آب انبار‌ها را مي‌توان به دو دسته كلي تقسيم كرد؛ آب انبارهاي عمومي واقع در محله‌هاي شهر‌ها، روستاها و در كنار كاروانسراها و قلاع يا به صورت تك بنا در مسير راه‌هاي كارواني و آب انبارهاي خصوصي شامل اتاق‌هاي زيرزميني واقع در خانه‌هاي متمولان كه براي اهدافي چون ذخيره آب براي زمان‌هاي خشكسالي، جنگ يا محاصره، خنك ماندن آب در تابستان، عدم تبخير آب در اثر تماس مستقيم با گرماي خورشيد و جريان هوا، جلوگيري از فاسد شدن يا بو گرفتن آب در هواي آزاد و ديگر امور به كار گرفته مي‌شد.

معماري آب انبارها

فن ساختمان و شيوه معماري در ساختمان آب‌انبارها داراي اعتبار خاصي است؛معماري اين واحدها در مناطق مختلف تحت تاثير سبك‌هاي معماري محلي و اسلوب‌هاي متناسب با آب و هواي مناطق متفاوت قرار گرفته است و سازندگان و مهندسان با دقت و نكته‌‌سنجي بسيار، به مسائل عمده‌اي چون ميزان فشار آب بر كف و سطح آب‌انبار، تهويه، تصفيه و جلوگيري از آلودگي آب، توجه كامل داشته‌اند.

اصولا اركان سازه شامل مخزن (خزينه يا تنوره)، سردر، بادگير (خيشخان)، راه پله و پاشير مي‌شود.

 

نكته: آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمي‌ كه در زندگي روزمره مردم داشته، از موقعيت خاصي نيز در فرهنگ و اعتقادات مردم برخوردار بوده تا جايي كه گاهي جنبه تقدس هم يافته‌ است

ـ مخزن يا انبار: محل انبار كردن آب و اصلي‌ترين عنصر در شكل‌گيري آب انبار است. منبع آب انبارها به شكل مكعب، مكعب مستطيل، هشت گوش و استوانه و مدور ساخته شده كه تمامي يا بخش عمده آن در زير زمين حفر مي‌شود.

اين بخش معمولا در زمين سفت تعبيه مي‌شود تا از ريزش ديواره‌هاي آب انبار جلوگيري شود. كندن مخزن در داخل زمين از دو جهت اساسي مورد توجه بوده است.

نخست آن‌كه به كمك توده‌هاي خاك فشرده پيرامون منبع به ميزان بسيار بر قدرت مقاومت ديواره‌ها افزوده مي‌شود و ديگر آن‌كه به كمك عايق طبيعي خاك دور منبع، از ميزان نفوذ گرما در تابستان و گرم شدن آب جلوگيري به عمل مي‌آيد.

نكته اساسي در بناي يك آب انبار عدم نشست و ترك خوردن مخزن است كه در برابر فشار معمولا رخ مي‌دهد. به‌طور معمول پس از بيرون آوردن گود آب انبار در داخل زمين، كف آن را با شفته آهك مي‌پوشاندند.

نمونه‌هايي وجود دارد كه به جاي اين كار، كف آب انبار‌هاي ژرف و پرحجم را سرب مي‌ريختند. به اعتباري اين روش گذشته از جنبه استحكام بخشي به بنا و جلوگيري از تغيير شكل كف، از منظر خنك ساختن آب در تابستان نيز از اهميت ويژه‌اي برخوردار بوده است.

معمولا آب قبل از ورود به مخزن توسط حوضچه‌هاي شني تصفيه و سپس به مخزن هدايت مي‌شد. همچنين بسيار دقت مي‌شد تا مخزن پاك باشد و به اين جهت از چند پهلوان كمك مي‌گرفتند. آنها براي تميز كردن و وارد شدن به مخزن، لباس كركي مي‌پوشيدند و لجن‌ها را با طناب و چرخ چاه از يكي از روزنه‌هاي تعبيه شده تخليه مي‌كردند.

درخصوص بهداشت آب در مخزن لازم به توضيح است كه به سه روش آب بهداشتي و مطبوع براي آشاميدن در آب انبارها ذخيره مي‌شده است:

ـ در آب انبارها تاريكي محض وجود دارد و چون ميكروب‌هاي غير هوازي احتياج به نور براي رشد و نمو دارند، بنا بر اين در اين مكان‌ها از بين مي‌روند.

ـ به‌واسطه جاذبه زمين، املاح و ذرات موجود در آب ته‌نشين مي‌شود. همچنين روي آب، نمك و آهك مي‌ريختند تا مانند كلر باكتري‌ها را در آب از بين ببرد بنابراين تصفيه آب، هم از طريق فيزيكي و هم شيميايي صورت مي‌گرفته است.

ـ با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمين و تهويه هواي داخل آن، آب مخزن در زمستان يخ نمي‌زده و در تابستان نيز گوارا بوده است.

ـ راه پله و پاشير: راه پله به‌طور معمول در وسط سردر باشكوه پله‌هاي آب انبارها قرار دارد كه دسترسي به پاشير و محل برداشتن آب را ميسر مي‌سازد. شيب پله‌ها گاهي تند، ولي پهناي آنها بسيار است. ارتفاع پله‌ها به طور معمول بين 25 تا 30 و كف آنها از 30 تا 50 سانتي‌متر است و در فاصله هر چند پله يك «تخت پله» با وسعت مناسب براي استراحت برداشت‌كنندگان آب وجود دارد. در محل پاشير جهت صرفه‌جويي در زمان برداشت‌كنندگان منتظر در صف، گاه چند شير قرار مي‌دادند كه در يك متري از كف مخزن نصب مي‌شدند تا مواد ته‌نشين شده با آب خارج نشود. در يزد آب انبار‌هاي ساخته شده به دست زرتشتيان بيشتر داراي دو پلكان برداشت آب است؛ يكي براي زرتشتيان و يكي براي مسلمانان.

ـ سردر: اين قسمت از آب انبار‌ها چشمگيرترين واحد تزئيني و نماسازي شده آن به شمار مي‌رود و راهنماي ورود به آب انبار بوده است. اين عنصر به‌طور معمول مركب از قوس بزرگ مياني، جرزهاي دو طرف و لچكي‌هاي دو سوي قوس و كتيبه است. بررسي نوشته‌هاي كتيبه‌ها در سردر آب انبارها چه از نظر شناخت فرهنگ مردم جامعه و چه از نظر شناخت بازتاب باورهاي مذهبي مردم، از اهميت خاصي برخوردار است. مطالب عمده كتيبه‌ها، شعرهايي است كه به مناسبت تاريخ بناي ساختمان آب انبار سروده شده و گاهي شعري در راستاي سلام بر امام حسين(ع)، لعنت بر يزيد و صحراي محشر، روي كاشي‌هاي هفت رنگ يا معرق نقش مي‌بست. در دو سوي سردر، اغلب سكوهاي سنگي پهني قرار دارد كه بيشتر در پيوند فضاي باز محل مقابل سردر، جايگاه مناسبي براي گردهمايي مردم محل به شمار مي‌رود.

ـ بادگير: گرماي زياد مناطق كوير، معماران ورزيده ابنيه مختلف را به انديشيدن روش‌هايي براي تهويه هوا واداشته است. يكي از اين روش‌هاي شاخص و بي‌نظير استفاده از بادگير در شكل‌هاي مختلف بوده است.در آب انبارها به اين دليل كه آب راكد در يك محل دچار فساد و گنديدگي مي‌شود، استوار كردن بادگير بر فراز آنها به جهت سالم نگه داشتن آب و خنك كردن آن از ملزومات و اركان اصلي احداث اين بناها گرديد تا جريان هوا را در آن برقرار سازد. اساسا در بناي آب انبار‌ها يك تا شش بادگير (در يزد) يك دهانه يا چند دهانه‌ ديده مي‌شود. جريان باد و وجود دريچه‌هاي تهويه علاوه بر خنك كردن فضاي انباري و آب موجود سبب مي‌شود گرما و رطوبت بسيار زياد داخل مخزن به مصالح و بدنه آن لطمه وارد نسازد. در برخي آب انبار‌ها كه بادگير‌هاي بلند وجود ندارد، بر فراز طاق نيمكره يا مخروطي‌شكل انبار، هواكشي چون بادگير كوتاه تعبيه مي‌شود تا جريان هوا را برقرار سازد. بادگير‌ها در كنار پوشش سقف‌هايي چون گنبدي، مخروطي، آهنگ و مسطح كه از سنگ و آجر احداث مي‌شد، منظره بام آب انبار‌ها را تشكيل مي‌دهد.

فناوري بومي و سنتي براي تامين آب بخوبي نشان‌دهنده آن است كه اجداد ايرانيان توانسته‌اند با تدابير خاص‌ و به كارگيري هوش ايراني به نحو احسن از عهده كار حفظ و نگهداري از مايع حيات برآيند و حتي تكنيك‌هاي ويژه خود را در اين امر به ساير ملل نيز وام دهند.

حال اگرچه با وجود اين‌كه به‌واسطه ابر فناوري موجود در قرن 21 آبرساني بسيار سهولت يافته و كاربري آب انبار و قنات از رونق افتاده است، اما هنوز هم آب انبارها در مناطق حاشيه كويري، با وجود لوله‌كشي آب شهري مورد استفاده واقع مي‌شوند.

جالب آن‌كه آب اين آب انبارها خنك‌تر و گواراتر از آب لوله‌كشي است و حتي عاري از هرگونه املاح مضري چون گچ است لذا ضروري است هرچه زودتر با مديريت و سياست‌هاي ويژه در حفظ و حراست اين ميراث چند هزار ساله كوشيد و با مرمت و بهسازي اين ابنيه تاريخي، با تغيير كاربري و تخصيص عملكردهاي جديد، سبب احياي اين داده‌هاي غيرمنقول گران​قيمت سرزمين‌مان شويم و راه‌هاي پرپيچ و خم را براي فعال‌سازي مجدد آنها هموار سازيم؛ چراكه در كشوري مانند ايران و بخصوص در شهرهاي كويري، با توجه به شرايط اقليمي حاكم بر آنها كه منابع آب زيادي در آن وجود ندارد، ارائه راهكارهاي مناسب و موثر لازم است مثلا مي‌توان با به‌كارگيري فنون و روش‌هاي سنتي در كنار روش‌هاي مدرن و تركيب منطقي اين دو شيوه با يكديگر، كمك موثري به حل بحران آب در اين‌گونه سكونتگاه‌ها کرد.

[fatemeh66]

@};-